Rozróżnia się odpusty cząstkowe i zupełne. Różnią się tym w jakim stopniu uwalniają od kary doczesnej. Może je uzyskiwać każdy ochrzczony po spełnieniu odpowiednich warunków. Można je ofiarować za siebie lub za zmarłych.
Uzyskane przebaczenie w sakramencie spowiedzi nie uwalnia osoby od kar doczesnych (czasowych), które spotykają nas za życia lub po śmierci w czyśćcu. O darowaniu kar mówią odpusty, które można uzyskać wykonując określone praktyki religijne, czy też dzieła miłosierdzia. Warunki i okoliczności uzyskania odpustów określa Penitencjaria Apostolska (organ władzy sądowniczej we władzach Watykanu).
Warunki uzyskania odpustu zupełnego:
- Brak jakiegokolwiek przywiązania do grzechu, nawet powszedniego (jeżeli jest brak całkowitej dyspozycji – zyskuje się odpust cząstkowy)
- Stan łaski uświęcającej (brak nieodpuszczonego grzechu ciężkiego) lub spowiedź sakramentalna
- Przyjęcie Komunii świętej
- Odmówienie modlitwy (np. „Ojcze nasz” i „Zdrowaś Mario”) w intencjach Ojca Świętego (nie chodzi o modlitwę w intencji papieża, ale w intencji tych spraw, za które modli się każdego dnia papież, np. intencja papieska na miesiąc czerwiec. Intencje te są często ogłaszane albo można je wyszukać w internecie)
- Wykonanie czynności związanej z odpustem
Spowiedź, Komunia święta i modlitwa w papieskich intencjach mogą być wypełnione w ciągu kilku dni przed lub po wypełnieniu czynności, z którą związany jest odpust. Po jednej spowiedzi można uzyskać wiele odpustów zupełnych, natomiast po jednej Komunii świętej i jednej modlitwie w intencjach papieża – tylko jeden odpust zupełny. Odpustów (zarówno cząstkowych, jak i zupełnych) nie można ofiarowywać za innych żywych, tylko za siebie lub za zmarłych, nawet jeśli nie znamy ich z imienia i nazwiska.
Warunki uzyskania odpustu cząstkowego:
- Jeśli w czasie spełniania swoich obowiązków wznosi myśli do Boga z pokorą i ufnością, dodając w myśli jakiś akt strzelisty, np. „Jezu Chryste, zmiłuj się nad nami”
- Jeśli motywowany wiarą pomoże potrzebującym współbraciom, pomagając im osobiście lub dzieląc się z nimi swoimi dobrami
- Gdy w intencji umartwiania się, odmówi sobie czegoś godziwego, a przyjemnego dla siebie, uzyskuje odpust cząstkowy
Odpust cząstkowy można uzyskać wielokrotnie w ciągu dnia. Niektóre z modlitw związanych z odpustem cząstkowym to: Anioł Pański (lub Regina Caeli w Okresie Wielkanocnym); Duszo Chrystusowa; Wierzę w Boga; Psalm 130 (Z głębokości); Psalm 51 (Zmiłuj się…); odmówienie Jutrzni lub Nieszporów za zmarłych; Panie, Boże wszechmogący (modlitwa z Liturgii Godzin, Jutrznia w Poniedziałek II tygodnia psałterza); modlitwa św. Bernarda (Pomnij, o Najświętsza Panno Maryjo); Wieczny odpoczynek; Witaj, Królowo, Matko Miłosierdzia; Pod Twoją obronę; Magnificat; odmówienie jednej z sześciu litanii zatwierdzonych dla całego Kościoła (do Najświętszego Imienia Jezus, do Najświętszego Serca Pana Jezusa, do Najdroższej Krwi Chrystusa Pana, Loretańskiej do NMP, do świętego Józefa lub do Wszystkich Świętych); uczynienie znaku Krzyża świętego.
Niektóre z praktyk związanych z uzyskaniem odpustu:
- Adoracja Najświętszego Sakramentu przez co najmniej pół godziny (jeśli jest krótsza – odpust cząstkowy)
- Przyjęcie błogosławieństwa udzielanego przez Papieża Urbi et Orbi (Miastu i Światu) – nawet przez radio lub telewizję
- Adoracja i ucałowanie Krzyża w trakcie liturgii Męki Pańskiej w Wielki Piątek
- Uczestnictwo w rekolekcjach trwających przynajmniej trzy dni
- Posługiwanie się przedmiotami pobożności (krucyfiksem, krzyżem, różańcem, szkaplerzem, medalikiem), o ile zostały pobłogosławione przez Papieża (ewentualnie – przez biskupa), po odmówieniu jakiejkolwiek formuły wyznania wiary w uroczystość świętych Apostołów Piotra i Pawła 29 czerwca; jeśli przedmioty były pobłogosławione przez kapłana lub diakona – odpust cząstkowy;
- Przyjęcie Pierwszej Komunii świętej lub pobożne uczestnictwo w takiej uroczystości
- Sprawowanie i uczestnictwo we Mszy świętej prymicyjnej
- Sprawowanie i uczestnictwo we Mszy świętej z okazji 25-, 50- i 60-lecia kapłaństwa
- Odmówienie w całości (i bez przerwy) przynajmniej jednej części różańca (pięciu dziesiątek) w kościele, kaplicy publicznej, w rodzinie, wspólnocie zakonnej czy pobożnym stowarzyszeniu, połączone z rozmyślaniem nad rozważanymi tajemnicami (odmówienie poza tymi miejscami lub wspólnotami – odpust cząstkowy)
- Czytanie Pisma Świętego na sposób lektury duchowej przynajmniej przez pół godziny z tekstu zatwierdzonego przez władzę kościelną. Kto nie może czytać osobiście, wystarczy, gdy słucha czytającego nawet przez środki audiowizualne.
- Publiczne odmówienie (śpiew) hymnu Ciebie Boga wysławiamy (Te Deum) jako podziękowanie za otrzymane łaski w ostatnim dniu roku (w innym czasie, nawet prywatnie – odpust cząstkowy)
- Publiczne odmówienie (śpiew) hymnu Przyjdź Duchu Święty (Veni Creator) w Nowy Rok i w uroczystość Zesłania Ducha Świętego (w pozostałe dni, nawet prywatnie – odpust cząstkowy)
- Nawiedzenie kościoła parafialnego w święto tytułu lub w dniu 2 sierpnia, kiedy to przypada odpust „Porcjunkuli” po odmówieniu Ojcze nasz i Wierzę
- Nawiedzenie kościoła lub kaplicy we wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych (2 listopada) i odmówienie tam Ojcze nasz i Wierzę
- W dniach od 1 do 8 listopada za nawiedzenie cmentarza i tam modlitwa za zmarłych – codziennie odpust zupełny, który można ofiarować wyłącznie za zmarłych. Za nawiedzenie cmentarza w inne dni – odpust cząstkowy również wyłącznie za zmarłych.
- Odnowienie przyrzeczeń chrzcielnych podczas liturgii Wigilii Paschalnej w Wielką Noc lub w rocznicę swojego chrztu (jeśli przy pomocy innej formuły w innym czasie – odpust cząstkowy)
- Odpust zupełny pod zwykłymi warunkami udziela się w granicach Polski wiernemu, który odmówi Koronkę do Miłosierdzia Bożego w kościele lub kaplicy wobec Najświętszego Sakramentu Eucharystii, publicznie wystawionego lub też przechowywanego w tabernakulum. Jeżeli ktoś z powodu choroby (lub innej słusznej racji) nie może wyjść z domu, ale odmówi Koronkę do Miłosierdzia Bożego z ufnością i z pragnieniem miłosierdzia dla siebie oraz gotowością okazania go innym, to pod zwykłymi warunkami również zyskują odpust zupełny. W innych okolicznościach odpust będzie cząstkowy.
Ponadto dla Polski zostały zatwierdzone także dwa dodatkowe odpusty zupełne:
- Uczestnictwo w nabożeństwie Gorzkich Żalów jeden raz w tygodniu w okresie Wielkiego Postu w jakimkolwiek kościele na terenie Polski
- Nawiedzenie dowolnej bazyliki mniejszej w następujące dni: w uroczystość świętych Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca), w święto tytułu, w dniu 2 sierpnia (odpust „Porcjunkuli”), jeden raz w ciągu roku w dniu określonym według uznania
Dodatkowo Penitencjaria Apostolska ustanawia „okazjonalnie” nowe okazje do uzyskania odpustów zupełnych, czy też cząstkowych. Na przykład na Jubileuszowy rok 2025 r. Można będzie uzyskać odpust zupełny pod zwykłymi warunkami za:
- odbycie pielgrzymki, nawiedzenie miejsc świętych (m.in. cztery rzymskie Bazyliki Większe, a w Ziemi Świętej te związane z życiem, męką i zmartwychwstaniem Jezusa: Grobu Świętego w Jerozolimie, Narodzenia Pańskiego w Betlejem i Zwiastowania Pańskiego w Nazarecie). Jako miejsca święte do nawiedzenia w Rzymie wskazano m.in. miejsce męczeństwa Apostoła Narodów, czy kościoły poświęcone Patronom Europy i Doktorom Kościoła
- pielgrzymując do kościoła katedralnego lub innych kościołów i miejsc świętych wyznaczonych przez ordynariusza miejsca
- jeśli w duchu pobożności będą uczestniczyć w misjach ludowych, rekolekcjach lub spotkaniach formacyjnych poświęconych tekstom Soboru Watykańskiego II i Katechizmu Kościoła Katolickiego
- odpust będzie można uzyskać, pełniąc konkretne uczynki miłosierdzia; m.in. o odwiedzaniu i wspieraniu chorych, więźniów, ludzi samotnych, starszych, niepełnosprawnych.